Samotność w wielkim mieście

Wstyd
reż. Steve McQueen, GBR, USA, 2011
99 min, Gutek Film
Polska premiera: 24.02.2012



Bałem się Wstydu. Już od jesieni, odkąd zderzyłem się z jego pierwszym zwiastunem i zagraniczną recenzją wiedziałem, że ten film mnie bez pardonu rozjedzie. Przez te kilka miesięcy w oczekiwaniu na polską premierę wytworzyła się we mnie dziwna potwarz, która z jednej strony szkalowała i odpychała ode mnie Wstyd, a z drugiej, nie mogła się go doczekać. Nerwowo odliczałem tygodnie, by w chwili wkroczenia filmu na białym koniu do polskich kin skapitulować i dać sobie jeszcze kilka dni na zbudowanie odpowiedniej odporności i psychicznego nastawienia. Niczym zawodowy sportowiec chciałem wejść w Wstyd jak w olimpijskie zmagania będąc w szczytowej formie. Przeczytałem chyba wszystkie możliwe recki które w ostatnich tygodniach pojawiły się w sieci i na papierze, co było błędem i to z gatunku tych strategicznych. Zwykle tego nie robię. Nie przed obejrzeniem filmu, a zwłaszcza nie przed spłodzeniem własnych przemyśleń. Jest to niebezpieczne, ponieważ podświadomie przyjmujemy czyjś punkt widzenia z którego czasem ciężko jest się wyleczyć. Wolę mieć głowę czystą i nieskażoną cudzymi weryfikacjami i pomysłami na interpretację. Przez złamanie moich przyzwyczajeń oraz pod wpływem obejrzanego już Wstydu, jestem trochę w rozgardiaszu emocjonalnym. W gruncie rzeczy, nie wiem co napisać.

Bałem się Wstydu także dlatego, że przeczuwałem iż Steve McQueen wbije mi jakąś brutalną prawdę między oczy także o mnie samym. Coś na co nie będę gotów, co mnie wzburzy i będzie uwierać. Jestem mniej więcej w tym samym wieku co Michael Fassbender i filmowy Brandon. Także mieszkam samotnie w wielkim mieście, mam własne mieszkanie, podobną pracę biurową w korporacji i przyzwoite wynagrodzenie. Na tematy damsko-męskich relacji i związków mam w zasadzie podobne zdanie do naszego filmowego bohatera. Bynajmniej nie chodzi mi tu o chorobliwe uzależnienie od zwierzęcego skowytu kobiecych uniesień i odczuwalnego w pasie uścisku ich ud, w żaden sposób się do nich nie porównuję. Zdecydowanie nie ta skala i nie ten level szaleństwa, acz uważam, że męski punkt widzenia na to zjawisko jest jednak trochę bardziej dyskusyjny. Nie chciałem też usłyszeć od McQueena postawionej przez niego diagnozy, stwierdzenia także i u mnie współczesnej choroby cywilizacyjnej która często nawiedza zwłaszcza ludzi samotnych, z czym generalnie nie do końca się zgadzam. Na szczęście skończyło się na strachu. Reżyser fenomenalnego Głodu podążył w nieco innym kierunku. Uff.

Mam wrażenie, że o Wstydzie zostało powiedziane i napisane już niemal wszystko. Film miał dobre wejście, niezłą reklamę utkaną z wielu nagród światowych festiwali i towarzyszącą mu aurę skandalisty. To mnie akurat trochę dziwi. W czasach kiedy seks i pornografia jest na odległość trzech kliknięć myszy, gdy w telewizji publicznej roi się od nagich ciał i to w godzinach telewizji śniadaniowej, a z bilboardów ulicznych nagość i seks bezceremonialnie wołają do nas „przeleć mnie”, nazwanie filmu w którym pokazanych jest trochę cycków i prawie w ogóle podniecającej erotyki skandalistą, zakrapia na niedorzeczność i hipokryzję. Seks z jednej strony nadal jest tematem tabu, niedostępny i zakazany nawet dla dorosłych. Z drugiej zaś, kreowanie się współczesnych ludzi młodych, hipsterów i kobiety wyzwolone na seksualnych rewolucjonistów, którzy za pomocą seksu wyrażają swoją wolność, nowoczesność i niezależność, przypomina trochę rewolucję seksualną z lat 60 (USA), czy 70 (Europa) ubiegłego stulecia. Kolejne pokolenia chcą manifestować swoją fizyczną atrakcyjność poprzez udział w modnej sobotniej orgietce. Nihil novi.

Tak więc rozmowa o naszej cielesności i jej słabościach w gruncie rzeczy nadal jest niedorzeczna, nadal nas zawstydza i to bez względu na przyjętą szerokość geograficzną, mimo, że każdy z nas „to” robi i wie o „tym” wszystko, lub prawie wszystko. Osobiście uważam że to w sumie dobrze iż świat ciągle opiera się przed złamaniem chyba ostatniej bariery ludzkiej prywatności i naszej ogólnej tajemnicy ziemskiej bytności. Człowiek musi mieć swój własny intymny świat który nie jest i nigdy nie powinien być na sprzedaż. Każdego dnia obdzierani jesteśmy z naszych emocji i prywatności w imię nowoczesności i otwartości. Spece od stylu i wizerunku wołają do nas, bądźcie atrakcyjni, bądźcie seksualni! Gwiazdki wielkiego i małego ekranu wypinają tyłki i sprzedają swoje wdzięki dzięki którym robią oszałamiające kariery w show-biznesie, sekretarki robią dobrze ustami własnym szefom, wszyscy się pieprzą na okrągło, nagminnie zdradzają swoje partnerki i partnerów, jak więc w tych wybitnie seksualnych czasach zachować względną normalność, czystość i hermetyczną stabilność emocjonalną? Że o wstrzemięźliwości seksualnej nie pomnę.

Steve McQueen zafascynowany fizycznym uzależnieniem, ale nie tylko tym stricte seksualnym, uzależnieniem w ogóle, czy to od narkotyków czy alkoholu, zabierając nas do świata który dobrze znamy i to często z autopsji, chce nami tak po prostu normalnie i porządnie wstrząsnąć. To właśnie to czego w pewnym sensie bałem się najbardziej i opisałem już wyżej. Mam wrażenie, że przy pomocy typowego, lekko zagubionego przedstawiciela naszych dzisiejszych czasów, McQueen chciał postawić przed widzem lustro, żeby ten zobaczył w nim swoje odbicie i nad nim zapłakał. Pewnie uda mu się to w co setnym przypadku, ale i tak będzie to dużym sukcesem. Wbrew temu co się powszechnie pisze i mówi, Wstyd według mnie nie jest filmem o uzależnieniu i związanym z nim niebezpieczeństwach. Wszyscy gadają tylko o seksie. Owszem, wszystko krąży wokół niego. Problemy Brandona (na cześć Marlona Brando) sprowadzają się do podświadomej i ogromnej potrzeby osiągnięcia orgazmu który gwarantuje mu ukojenie oraz ucieczkę od problemów dnia codziennego. Ale ważniejsze dla mnie jest poszukiwanie przyczyn tego stanu rzeczy. Dlaczego i co go do tego doprowadziło? Co sprawia, że człowiek gotów jest zniszczyć swoje godne i uporządkowane dotąd życie dla tylko chwilowej cielesnej uciechy?

Omawiany seksoholizm jest tu tylko efektem finalnym, wypadkową pewnych zdarzeń, skutkiem ubocznym naszych ziemskich poczynań. Tak jak alkoholizm czy narkomania, bierze się z naszych słabości i życiowych problemów, lub tez po prostu z głupoty. W przypadku Brandona, widzę przede wszystkim jedną przyczynę. Samotność. Nieumiejętność nawiązywania bliskich relacji z ludźmi, czy nawet swoimi bliskimi (z siostrą Sissy). Świadoma alienacja i odcinanie się od innych istot człekokształtnych. Życie Brandona jest sterylne aż do bólu, typowe dla wielkich miast. Praca biurowa w korporacji. Własne uporządkowane mieszkanie ze stałym i rozgrzanym do czerwoności łączem internetowym. Niezdrowe odżywianie, stres, nieludzka wielkomiejskość, która dzieli, a nie łączy. Permanentna pogoń za pieniędzmi, za iluzorycznym szczęściem, za wolną sobotą za miastem i kredytem hipotecznym (skąd my to znamy, he?). Idealne i książkowe wręcz składowe współczesnej społecznej choroby cywilizacyjnej. To jest właśnie faktyczna przyczyna większości naszych uzależnień i moralnych skoków w bok w dzisiejszych czasach. Samotność jako klucz do drzwi prowadzących do naszej autodestrukcji. Zawsze pasuje do dziurki.

Co ciekawe, przez ponad połowę filmu nie widziałem niczego co pozwoliło mi sądzić, iż Brandon jest ciężko chory. No dobra. Masturbował się często, także w pracy. Przyznaję, to nie jest normalne. Bzykał prostytutki, wyrywał panienki na jeden strzał i nałogowo oglądał pornole. Wszystko zależy od punktu odniesienia. Ciekawi mnie punkt widzenia kobiet i ich chłodna ocena poczynań Brandona, która zapewne jest zgoła odmienna od naszego, męskiego. Ale moim typowo seksistowskim i szowinistycznym zdaniem, jego poczynania mieściły się jeszcze w górnej granicy samczej przyzwoitości. Rzecz jasna z pominięciem ostatnich scen które McQueen celowo uwypuklił i skaził niesmaczną niedorzecznością oraz chorobliwym stygmatem który miał sprawić, aby widz wypluł swoje bebechy. Miało być niesmacznie, tak, żeby nawet jeśli widz uważał dotąd, iż Brandon w gruncie rzeczy jest całkiem normalny, najwyżej lekko zboczony i wiecznie napalony (jak każdy samiec), to jednak koniec końców rzeczywiście, finalnie wychodzi z niego poważna choroba nad którą nie panuje. Może to trochę naiwne i zbyt karykaturalne przepotwarzenie, ale nie chcę o tym dyskutować. Nie wiele wiem o uzależnieniach i o tym co robią one z ludźmi w swoim górnym zakresie. Przyjmijmy, że takie rzeczy się ciągle zdarzają.

Nie mniej jednak podoba mi się tak przedstawienie postaci. Myślę, że Wstyd dlatego jest tak mocny i kontrowersyjny w odbiorze, ponieważ z poczynaniami Brandona może się utożsamiać wielu współczesnych facetów, typowych reprezentantów cywilizacji zachodniej. Niech pierwszy rzuci kamieniem ten, kto nie oglądał nigdy pornoli, kto zwykle nie ocenia kobiet po wyglądzie i ich potencjalnej atrakcyjności seksualnej, oraz kto nie zabawia się czasem ręką pod kołdrą. McQueen swoim obrazem niby pokazał jak cienka granica dzieli nasze typowe męskie żądze od przedawkowania nimi, ale nie mówi nam gdzie formalnie ona przebiega. Pozostają tylko domysły i pole do własnej interpretacji. Wydaje mi się, że jest to bardzo męski film, przeznaczony przede wszystkim dla mężczyzn. Jednak żeby dać Wstydowi szansę także u kobiet, McQueen stworzył Sissy (Carey Mulligan), która także symbolizuje typowe dla kobiet postawy. Jest niestabilna emocjonalnie, szalenie wrażliwa, zagubiona w świecie i ciągle poszukująca miłości. Stanowi idealne dopełnienie dla ogólnych słabości Brandona. Ale czy jest lepsza od niego? Nie wydaje mi się. Swoje uzależnienie Brandon trzyma na smyczy. W pewnym sensie je kontroluje, mimo że specjaliści i psychologowie uważają zapewne inaczej. Ale to słabości Sissy doprowadzają ją do próby samobójczej. Brandon mimo finalnego totalnego upadku i osiągnięcia dna, w ostatniej scenie zdaje się dalej funkcjonować i kisić się z własną chorobą w ramach pokracznej i pozornej normalności. Nie ma dzieci, żony, rodziny, nikt przez jego seksualne fanaberie nie cierpi. A Sissy? Chce, żeby cierpiał z nią cały świat.

Mimo że to brat i siostra, to na ich tle można dostrzec wiele typowo damsko-męskich relacji, które zawsze i ciągle są trudne, jeśli tylko nie ma w nich autentyczności, miłości, szczerości i chęci zrozumienia. Oboje są samotni, ale „nie są źli, tylko pochodzą ze złych miejsc”. Z miejsc, w których niepodzielnie panuje samotność.

Wstyd jest więc czymś więcej niż tylko filmem o uzależnieniu od seksu. Ten jest tylko tłem dla najbardziej aktualnych problemów którymi upaprane po pas jest nasze człowieczeństwo. Obraz McQueena przedstawia apokaliptyczną wizję uwięzionych ludzkich słabości oraz ambicji we własnej skórze próżności i fizycznej naiwności. Jest próbą wydobycia z nas samych zakorzenionych głęboko ludzkich odruchów, a także próbą przeciwstawienia się konsumpcyjnemu pomysłowi na życie. Inaczej możemy skończyć tak jak nasi bohaterowie. Samotni w wielkim mieście, pozbawieni miłości i wyzbyci wszelkich uczuć. Obojętni na krzywdę i potrzeby innych ludzi. A stąd już tylko krok od alkoholu, narkotyków, czy też seksu.

Jestem pod wrażeniem Wstydu. Po kapitalnym Głodzie, McQueen stworzył równie udany i mocny film. Imponuje mi zwłaszcza jego artystyczna wrażliwość. Myślę, że kilka scen może przejść do klasyki kina. Np. scena w restauracji w której Brandon udowadnia swojej koleżance z pracy wyższość bycia singlem nad związkiem z kobietą, albo fenomenalne odśpiewanie przez Sissy New York, New York Franka Sinatry, czy też nocny jogging Brandona po ulicach Manhattanu w akompaniamencie fortepianu. Kamera i kadry są praktycznie wszędzie perfekcyjne, nie potrafię się do niczego przyczepić. Kapitalna muzyka niczym solidne basy stanowi idealne dopełnienie dla niskich tonów. Jest podniosła i pręży swe muskuły na pierwszym planie kiedy potrzeba i wręcz niezauważalna w tle jeśli zachodzi taka ascetyczna konieczność. Wszystko odpowiednio wyważone, głęboko przemyślane, zadbane w każdym szczególe i detalu. Po seansie poczułem się wprawdzie źle. Jakby doszczętnie przerzuty i bezwładnie wypluty, ale to w istocie prawidłowa reakcja. Właśnie tak miało być. Myślę że dokładnie o to chodziło McQueen'owi. Chyba więc mu się udało. Chyba zawstydził cały świat.

5/6

IMDb: 7,9
Filmweb: 7,3