Kochaj i rzygaj

Pod Mocnym Aniołem
reż. Wojciech Smarzowski, POL, 2014
95 min. Kino Świat
Polska premiera: 17.01.2014
Dramat


Od przedwczorajszego wyjścia z kina w głowie siedziało mi jedno. W metrze, w autobusie, nawet wtedy, gdy obcinałem ładną niewiastę chowającą się przed deszczem na przystanku. Także w łóżku przed zaśnięciem, wczoraj i dziś, ochoczo udając się rano do gułagu, myślałem tylko nad tym, jak u licha przelać na ekran te dziesiątki myśli, które narodziły się w głowie podczas seansu i zaraz po nim. Jeszcze zanim mi wpadło zaproszenie na przedpremierowy pokaz dumałem nad rozpoczęciem, które płynnie wprowadziłoby w alkoholowy nastrój dogłębnego zniszczenia, ale nie, wszystko co sobie zawczasu w myślach ułożyłem, legło w gruzach chwilę po napisach końcowych. Dlatego nie będzie sensownego napoczęcia tematu, zacznę tak trochę z dupy po prostu, ale za to prosto z serca. Smarzowski miał za zadanie zachwiać Polską, po raz kolejny zresztą, przynajmniej tak wieje z plakatów promujących Pod Mocnym Aniołem. Nie wiem jak zareaguje reszta kraju, z pewnością różnie, ale zaprawdę powiadam wam i to już w pierwszym akapicie, że mną zachwiało. Kurewsko mocno jebnęło raz z prawej, raz z lewej mańki, że aż kilka razy leżałem na glebie i byłem liczony.

Wojtek Smarzowski właśnie osiągnął swoje ekstremum. Nie mam co do tego żadnych wątpliwości. Nie wiem, czy w przyszłości nakręci jeszcze coś równie mocnego i celnego w swoim przekazie, zapewne tak, gdyż dotąd wszystko za co się bierze, zwyczajnie wychodzi. Być może raz jeszcze albo i pięć z siłą tsunami poprzewraca ludzi w kinowych fotelach, ale wiem jedno, w alkoholowo-narodowej epopei osiągnął już maksa. Jestem człowiekiem wyposażonym w wyjątkowo bujną i dobrze funkcjonującą wyobraźnię, która w swej projekcji widziała zdaje się wiele, ale nawet ona nie jest w stanie wyobrazić sobie coś bardziej porażającego i wymownego w swoim delirycznym przekazie.

Chlejemy. Wszyscy. Bez wyjątku. Pili nasi dziadowie, pili ojcowie i matki, pić będą też nasze dzieci i prawnuki. Tak jak jemy chleb i oddajemy mocz, pijemy wódkę. Ta zatacza więc nad naszą szerokością geograficzną fizjologiczny okrąg, który każdego dnia zaciska pętlę na naszych szyjach. „Dziękuję, nie piję" to najbardziej ponury i niestosowny żart nad Wisłą. Czy da się osiągnąć dziś sukces bez picia? Celebrować go bez picia? Przetrwać w tych ciężkich czasach bez lejącego się gardłem elementu baśniowego? Podczas libacji alkoholowych rodzą się wspaniałe projekty, nawiązują przyjaźnie na całe życie, poznajemy nasze żony i kochanki, oczywiście także wpieprzamy się przy okazji w ogromne kłopoty, nierzadko budzimy rano w obcych łóżkach z lekkimi portfelami i zarzyganymi spodniami, ale tego co było w nocy, nikt nam już nie odbierze. Ułańska moc i niemoc zarazem. Wóda jest głównym reżyserem naszych słowiańskich istnień, przekleństwem i błogosławieństwem w jednej postaci. Na tym właśnie polega problem z piciem (za Bukowskim). Gdy wydarzy się coś złego, pijesz, żeby zapomnieć. Kiedy zdarzy się coś dobrego, pijesz, żeby to uczcić. A jeśli nie wydarzy się nic szczególnego, pijesz po to, żeby coś się zadziało.

Wóda w tym kraju jest i zawsze była wszechobecna, to pewnik. Rozpijano nią pańszczyźnianych chłopów, znieczulano też na czerwoną zarazę i biedę, bo tylko ona pozwalała zapomnieć o całym tym syfie jaki się często wokół nas zbierał. Od pokoleń towarzyszy nam wszędzie, w każdej profesji i w każdym środowisku. Na każdym szczeblu, od władzy centralnej, ustawodawczej, przez rekinów biznesu i klasę średnią, aż po uliczny plebs i bezdomnych. Gra pierwsze skrzypce na weselach, imprezach, w pracy, w szkole, w kościele, na komendzie, w klubie nocnym, w domu, na urodzinach koleżanki, na ulicy, na ławce w parku. Idealny prezent dla ordynatora? Kolegi? Świąteczny upominek w pracy dla lojalnego współpracownika? Butelka. Gorzała chodzi za nami każdego dnia, a w piątek bezczelnie uśmiecha się do nas, a my zwykle odwzajemniamy się jej tym samym. Nareszcie. W filmie, za naszym Jerzym (Więckiewicz) też się bez przerwy ugania taki jeden i kusi, diabeł ludzkiego upadku się zwie. Czyż to nie jest idealna nazwa na jakąś etykietę z Polmosu? Murowany hit sprzedaży.

Smarzowski już w swoich poprzednich projektach ostro nadużywał alkoholu. Nawet chyba aż za bardzo. Czasem odnosiłem wrażenie, że przejaskrawia ten problem (hm, problem?), że przecież człowiek nie może tyle wypić (nie może?). Bałem się więc, że tym razem, kiedy wóda stała się głównym bohaterem opowieści, pochłonięte hektolitry czystej soczystej nie będą mnie już w stanie zaskoczyć. Byłem pewien, że już się chyba uodporniłem na charakterystyczną dla jego filmów alkoholową ekspresję, że za czwartym razem po prostu mi to spowszechnieje, bo też co u licha można jeszcze więcej powiedzieć o wódce? A tu dupa. Okazało się, że jednak można. W dodatku korzystając praktycznie z tych samych schematów.

Wyczekiwanie w kraju ekranizacji powieści Jerzego Pilcha było i nadal jest ogromne. Dlaczego? Skąd się bierze fascynacja kinem Smarzowskiego? Otóż zgaduję, że stąd, iż jego filmy wkraczając w sferę naszej bytności, są jednocześnie pastiszem społecznych patologii o których niby tyle wiemy, tyle o nich czytaliśmy, nasłuchaliśmy się i naoglądaliśmy w Ekspresie dla reporterów. Całe to ludzkie zło i człowiecze zbydlęcenie Smarzowski wyciąga nie ze swoich bohaterów, tylko przede wszystkim z widza głównie, w dodatku przy jego aprobacie i oklasku. A przy tym, idąc na jego film nie czujemy się jak przy konfesjonale. Nie oczekujemy otrzymania rozgrzeszenia po wcześniejszym wyrzuceniu z siebie całej tej żółci i jadu jaka w nas miesiącami zalegała. Oglądając jego filmy, czuję się, jakbym oglądał fascynujący dokument o moich kumplach z ośki, z ławki szkolnej, czy z pracy. O sąsiedzie wychodzącym rano z psem na spacer i o tej durnej ekspedientce ze spożywczego, co to się zawsze dziwnie na mnie patrzy. To trochę tak, jak oglądanie Warsaw Shore, tyle, że w wersji dla zaawansowanych i bardziej elokwentnych.

A to co jest w tym wszystkim absolutnie najlepsze, to to, że reżyser, który uwielbia pławić się w rodzimych patologiach, nie przedstawia ich jak człowiek z wielkiego miasta, który przyjechał na wieś z kamerą, by nakręcić film o zupełnie obcych mu pijaczkach z pod przemysłowego, po czym wraca do miasta i skupia się na swym wielkomiejskim życiu. Odnoszę wrażenie, że Smarzowski przedstawia wycinek naszego świata z troski o niego i nas samych, oraz pragnie dyskutować z widzem w taki sposób, aby go broń Boże nie stygmatyzować, nie krytykować i nie obciążać jarzmem przekleństwa. Dam sobie rękę uciąć, że taki gliniarz, jeden z drugim, po obejrzeniu Drogówki, która przecież obsmarowała mundurowych gównem po pas po szyję, w głębi duszy zapiał: "Ale fajnie nas facet pokazał!". Na tym właśnie polega (prze)moc jego filmów. Opowiada o rzeczach ważnych, ale przy tym nikogo nie moralizuje, nikogo nie poucza. Niby lekko, bezinwazyjnie, momentami zabawnie, z humorem i dystansem, ale przy tym także niezwykle boleśnie. Jego kino stanowi wspaniałe rozwinięcie tego wszystkiego co zapoczątkował przed laty Marek Koterski.

Dlatego myślę też, acz jest to zapewne dość śmiała teoria, że jakby ktoś mocno pijący, będący już nawet po tamtej stronie butelki, usiadł do lektury Pod Mocnym Aniołem, to niekoniecznie uznałby film za wymierzony przeciwko niemu. Sam więc ciekaw jestem jak go przyjmie szeroko rozumiana opinia publiczna. Czy raptem wszelkie instytucje, fundacje i kampanie społeczne walczące z problemem alkoholizmu nie zapieją jak jedna kura, że to przecież jest film wołający na polibacyjnej głuszy zarzyganego społeczeństwa, aby w końcu kurwa wytrzeźwiało. Zapewne pojawią się takie głosy, nie wątpię w to, które uznają film za anty alkoholową propagandówkę i będą się chciały pod nią podczepić, by wyprać wszech zapijaczone mózgi, ale ja osobiście i z góry wyśmiewam ich zapędy. Bzdura to jest, wam powiem. Smarzowski nie jest piewcą i wyznacznikiem ludzkiej moralności. Z nikim nie walczy, nikogo też nie osądza. On raczej zasiada z tobą do stołu i niczym najlepszy kompan wychyla z nami jeden kielon za drugim. Lecz gdy tylko odbije ci palma, przyłoży ci w ryj, ale nie z nienawiści, kaprysu, czy pogardy, lecz z serdeczności i przyjacielskiej troski. Niewielu umie docenić gonga na odmułę otrzymanego od przyjaciela. Oj, niewielu.

Owszem, wóda wypita przez Więckiewicza i spółkę ryje banię, niszczy i poniewiera. Jest na wskroś obrzydliwa. Ale bardziej od niej odpychają oczy od ekranu ludzie i ich menelskie, zniszczone mordy. Tu chylę czoła po raz enty przed Panem Wojciechem, gdyż potrafił to wszystko fantastycznie przedstawić. Czuć nawet smród wymiocin i obszczanych spodni. Nic to, że znów korzysta z tych samych nazwisk do których się już przyzwyczailiśmy oraz zdążyliśmy przetrawić na tysiąc sposobów. Nie wadzą. Wręcz przeciwnie, nadal wzbogacają opowieść, śmieszą i czarują swą naturalnością. Stanowią idealne dopełnienie myśli autora.

Wiele w życiu widziałem, za kołnierz też nie wylewałem, niektórzy nawet myślą, że piję za dużo, ale poziom niektórych scen i ukazanych w filmie alkoholowych wariacji wprost przyprawia mnie o kompleksy. Czuje się przy nich trochę jak małe dziecko, co to nosa nie wychyliło poza swoją piaskownicę. Jak gówniarz z mlekiem pod nosem się czuję. Opowieści i ukazane retrospekcje niemal każdego z barwnych członków klubu AA są momentami tak ekstremalne i absurdalne zarazem, że w pierwszej chwili owszem, śmieszą, ale w kolejnej, przerażają, a nawet i smucą. Śmiejemy się z nich, tak jak z losów Adasia Miauczyńskiego w jego kolejnych wcieleniach, a przecież nie było mu wcale do śmiechu, on cierpiał na naszych oczach, w każdej scenie i sekundzie swojego bezużytecznego istnienia.

Smarzowski w pierwszej części filmu idzie właśnie wyznaczoną ścieżką przez śmiech i bekę z najebanych typów, ale z każdą kolejną minutą następuje zanik endorfiny i pojawia się szoking. Obsrane gacie, obszczane spodnie, zarzygane, latające na prawo i lewo pawie, syf, smród, fetor, rozkład człowieka w dawkach przekraczających powszechnie akceptowalne normy dobrego smaku. Obok tego nie da się już przejść z uśmiechem na twarzy. Ból boli, krzyczy, woła o pomoc, a ty wiesz, że nic nie możesz zrobić. Chyba, że wyjdziesz z kina, paru się takich znalazło. Wszystkie te Leaving Las Vegas, filmowe parafrazy Bukowskiego z Ćmą Barową na czele, całe te alkoholowe Hollywood, mimo ogromu możliwości, chyba nigdy nie potrafiło dotknąć tego tematu w tak trafny i dosadny sposób jak Smarzowski. Gdyby ktoś mnie zapytał, jakie są najlepsze filmy o piciu jakie widziałem, to od razu i bez zastanowienia wymieniłbym Pętlę Wojciecha Hasa, Wszyscy jesteśmy Chrystusami Koterskiego, czy też Żółty szalik z Gajosem, że o Domu Złym i Weselu Smarzowskiego nie pomnę. Pewnikiem coś jeszcze bym dodał z rosyjskiej i radzieckiej szkoły filmowej, na siłę też kilka klasycznych pozycji ze świata, ale to wszystko. Trochę mnie to nawet dziwi, bo pomimo różnic kulturowych, odmiennej tradycji spożywania różnych gatunków trunków, to generalnie człowiek pod wpływem alkoholu na całym świecie zawsze jest taki sam. A jednak w Polsce, czy też za naszą wschodnią granicą, ludzie ciągle wiedzą na ten temat dwa razy więcej niż reszta świata, który przecież upija się tak samo jak my. Dlatego sądzę, że polska kinematografia w dziedzinie menelskiego kina nie ma sobie równych i zaprawdę powiadam wam, powinniśmy być z tego dumni.

Nie jest to jednak opowieść tylko i wyłącznie o bezgranicznym chlaniu. Jak sam reżyser mówi, dominują w niej dwie miłości, do wódki i do kobiety. Ale przyznam szczerze, że drugi wątek mnie trochę rozczarował. Jest jedynie napoczęty, wrzucony gdzieś pod bankomat, lecz nie zgłębiony tak, jak chyba powinien i jak opisał to w swojej książce autor scenariusza - Jerzy Pilch. Nie mniej, mimo, iż książkę czytałem dawno, odczuwam dużą zbieżność z literackim oryginałem, za co szacun rzecz jasna się należy, o czym nawet wspomniał kilka dni temu sam zainteresowany w swoim liście zaadresowanym do widzów. Chyli w nim nawet czoło przed "Smarzolem" i mówi wprost, że jest jego człowiekiem. Fajnie. Naprawdę to miłe, kiedy dwa światy, literatury i filmu potrafią się tak wspaniale dogadać ze sobą. Mimo wszystko, rzadko spotyka się takie duety.

Pod Mocnym Aniołem w warstwie konstrukcyjnej co prawda nie wnosi niczego nowego do warsztatu reżysera, gdyż ten nadal korzysta ze sprawdzonych już schematów i metod odwzorowawczych. Podobne kadry, cięcia, ujęcia, przeskoki w czasie, kilkusekundowe krzykliwe przerywniki i dopełniacze, to wszystko już było, ale nie szkodzi. Po co zmieniać coś, co dobrze funkcjonuje. Od pierwszych sekund wiemy doskonale, że mamy do czynienia ze Smarzowskim. Facet dorobił się własnego i niepowtarzalnego stylu. A nie ma nic gorszego od reżysera bez własnej stylówy. Gdyby tylko jeszcze popracował nad grafiką, nad plakatem i zwiastunem, byłby mym ideałem. Podobały mi się także liczne nawiązania do jego wcześniejszych produkcji. Paląca się stodoła z Marianem Dziędzielem jak w Domu Złym, Bartek Topa przy radiowozie, jakby żywcem wyjęty z kadrów Drogówki. Sporo było tu takich smaczków. Co i rusz klikałem "lubię to". Więckiewicz co prawda podpadł mi ostatnio przez ten chłam o Bolku Wałęsie, ale tym filmem zrekompensował się i naprostował w mych oczach, dzięki czemu ponownie wbił na mój prywatny piedestał aktorskiej zajebistości. Klasa sama w sobie. Rola wybitna, która przejdzie do kanonu polskiej szkoły filmowej, z pewnością też warta wszystkich nagród nad Wisłą. Janek Himilsbach byłby z niego dumny.

Cóż. Świat Pod Mocnym Aniołem jest trudny w odbiorze, brudny, śmierdzący, acz typowy dla jego twórcy. Ukazany jest z punktu widzenia butelki i ludzi pijących. To nie jest świat ludzi trzeźwych, względnie zdrowych i normalnych, który nagle zostaje zakłócony jakimś bejowskim wirusem. Nie. Jest na odwrót. Tu świat ten względnie normalny i trzeźwy jest dziwadłem, odmieńcem i popaprańcem. Obcym bytem, który żyje gdzieś tam, za ogrodzeniem, murem, w innej równoległej rzeczywistości. Smarzowski zabierając nas do krainy pijaków i meneli opowiada nam o ich traumach, problemach, błędach życiowych, ale w taki sposób, żeby się z nimi zaprzyjaźnić, żeby polubić samych siebie. Mimo znaku przemijających czasów, zmian kulturowych i naciskających na nas co i rusz zagramanicznych trendów obyczajowych, pomimo narzucanej nam mody na światowość i europejskość, wóda, czy chcemy tego czy nie, jest częścią naszej wielowiekowej tradycji, jest cząstką (promilem) nas samych. Mimo zła jakie często wyrządza, pomimo rozbitych rodzin i licznych ofiar pijanych kierowców, jest nasza, polska, wyssana z mlekiem matki. Nie powinniśmy się jej wypierać ani też wstydzić. Nie uciekniemy od niej nawet, jeśli wyjedziemy na wczasy do Egiptu. Zmuszeni jesteśmy kochać wódkę i rzygać wódką. Amen.

Edit: Po kilku tygodniach jednak zmiana. Pojechałem po bandzie z tą szóstką. Jednak pięć.

5/6